Τι είναι ο θυμός;
Ο θυμός είναι μια εσωτερική εμπειρία που αποτελείται από συναισθηματικές, φυσιολογικές και γνωστικές αντιδράσεις οι οποίες ενεργούν αλλά και αλληλοεπιδρούν ταυτόχρονα, με αποτέλεσμα την εκδήλωση μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς. Η δε φύση και το μέγεθος της συγκεκριμένης συμπεριφοράς καθορίζουν αν μπορεί να καταστεί προβληματική ή όχι (Deffenbacher, 1999).
Ο θυμός, η ευερεθιστότητα, και η εκδήλωση επιθετικότητας, θεωρούνται σήμερα από τους κύριους λόγους που παιδιά και έφηβοι παραπέμπονται για αξιολόγηση, συμβουλευτική ή ψυχοθεραπεία (Sukhodolsky, Kassinove, & Gorman, 2004; Sukhodolsky et al., 2016).
Πώς εκδηλώνεται;
Ο θυμός μπορεί να εκδηλωθεί με τη μορφή λεκτικής επίθεσης όπως προσβολές, είτε με σωματική επίθεση π.χ. χτύπημα εναντίον κάποιου άλλου ή σπάσιμο αντικειμένων.
Αίτια – Παράγοντες πυροδότησης
Σύμφωνα με τον Deffenbacher (1999), ο θυμός μπορεί να ενταχθεί σε ένα ευρύτερο γνωσιακό-συμπεριφορικό πλαίσιο το οποίο εστιάζει σε συγκεκριμένα ερεθίσματα που λειτουργούν ως πυροδοτικοί παράγοντες. Τα ερεθίσματα αυτά μπορεί να κατηγοριοποιηθούν σε τρεις κύριες ομάδες:
α) εξωτερικά ερεθίσματα τα οποία αναγνωρίζονται εύκολα, όπως για παράδειγμα η συμπεριφορά κάποιου άλλου ή κάτι που δε λειτουργεί σωστά (π.χ. υπολογιστής).
β) εσωτερικά ερεθίσματα όπως μηρυκασμός και παράπονα για παρελθοντικές εμπειρίες αδικίας, κακομεταχείρισης ή και κακοποίησης.
γ) συνδυασμός εξωτερικών ερεθισμάτων και προηγούμενων εμπειριών. Για παράδειγμα, κάποιος που έχει δεχθεί κακοποίηση στο παρελθόν αντιδρά με θυμό σε ένα απλό χάδι.
Επίσης, σύμφωνα με τον Deffenbacher (1999), η εκδήλωση έντονου θυμού μπορεί επίσης να προκύψει από:
- αισθήματα απόρριψης
- ψυχικό τραύμα
- αίσθημα ντροπής και εξευτελισμού εξαιτίας του κοινωνικού σχολιασμού
- κοινωνική μάθηση/μίμηση λανθασμένων προτύπων
Καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, υιοθετούν συγκεκριμένους τύπους επεξεργασίας της κοινωνικής πληροφορίας και της ρύθμισης των συναισθημάτων τους. Τα παιδιά που αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη διαχείριση του θυμού έχουν αναπτύξει συγκεκριμένες γνωστικές στρεβλώσεις, αδυνατούν να ερμηνεύσουν ρεαλιστικά τις προθέσεις των άλλων, θυμούνται έντονα τις αιτίες που πυροδότησαν το θυμό τους και υστερούν στην ικανότητα επίλυσης προβλημάτων (Lochman et al., 2011).
Συνέπειες
Το παιδί είναι πιθανό να αισθάνεται ένοχο για τη συμπεριφορά του και να επιλέγει την απομόνωση ή να εισπράττει απόρριψη από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Συνήθως έχουν προκύψει προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις του παιδιού με τη υπόλοιπη οικογένεια καθώς και τους συνομηλίκους στο σχολείο, στις εξωσχολικές δραστηριότητες κλπ.
Τα προβλήματα που προκύπτουν από τη λανθασμένη διαχείριση της έκφρασης του θυμού προβληματίζουν έντονα όχι μόνο τους γονείς, αλλά και το σύνολο της εκπαιδευτικής κοινότητας και των επαγγελματιών ψυχικής υγείας. Σύμφωνα με τους Feindler και Engel (2011), σε περίπτωση που δεν υπάρξει παρέμβαση στη λανθασμένη διαχείριση του θυμού, είναι πολύ πιθανό να προκύψει παγίωση της προβληματικής συμπεριφοράς η οποία θα οδηγήσει με τη σειρά της σε αντικοινωνικότητα καθώς και δυσκολία προσαρμογής του ατόμου στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
Η σημασία λοιπόν της έγκαιρης πρόληψης και αντιμετώπισης της λανθασμένης διαχείρισης του θυμού, καθιστά απαραίτητη την εφαρμογή θεραπευτικών παρεμβάσεων, προσαρμοσμένες και κατανοητές στο συγκεκριμένο ηλικιακό φάσμα, καθώς και εμπειρικά αποδεδειγμένες για την αποτελεσματικότητά τους (Sukhodolsky et al., 2016).
Για να καταστεί δυνατή η θεραπευτική αντιμετώπιση, είναι σημαντικό πρώτα να αντιληφθεί γνωσιακά το παιδί ή ο έφηβος τις ακριβείς αιτίες και να αναγνωρίσει τα συναισθήματα που προηγούνται της εκδήλωσης του θυμού (Deffenbacher, 1999).
Θυμός και Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία
Η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία (ΓΣΘ), στοχεύει πρωτίστως στην κάλυψη των γνωστικών ελλειμμάτων αλλά και στην αναδόμηση διαστρεβλωμένων γνωσιακών πεποιθήσεων αναφορικά με τις διαπροσωπικές σχέσεις, τις προσδοκίες και τον καταλογισμό ενεργειών σε άλλους. Μέσω της ΓΣΘ, ο θεραπευτής επιχειρεί να αναδείξει τις αιτίες του θυμού, την εκάστοτε αντίδραση του παιδιού καθώς και την τελική εκδήλωση/αποτέλεσμα που προκύπτει, ώστε να γίνουν κατανοητά στο παιδί αλλά και τους γονείς.
Στόχος είναι τα παιδιά να αναλάβουν τις ευθύνες των πράξεών τους, να μην κατηγορούν τους άλλους για τη δική τους έκρηξη, καθώς και να συνειδητοποιήσουν πως ο θυμός και η επιθετικότητα δεν είναι η λύση για να προστατεύσουν τον εαυτό τους μέσω της υποτιθέμενης δύναμης που επιδεικνύουν.
Τα παιδιά εκπαιδεύονται να μη σκέφτονται πάντα αρνητικά, αλλά να υιοθετούν εναλλακτικές σκέψεις που τους καθησυχάζουν και δεν προκαλούν εκρήξεις θυμού (Feindler & Engel, 2011).
Επίσης, μέσω της ψυχοεκπαίδευσης, τα παιδιά και οι έφηβοι μαθαίνουν να αναγνωρίζουν τα στάδια του θυμού και τα πρώτα σημάδια έναρξής του, όπως για παράδειγμα το κοκκίνισμα του προσώπου και η ταχυπαλμία, καθώς και να αντιλαμβάνονται τα αρνητικά συναισθήματα και την έντασή τους.
Επιπλέον, τα παιδιά εκπαιδεύονται στη ρύθμιση συναισθήματος η οποία παίζει καταλυτικό ρόλο στη διαχείριση του θυμού, καθώς και να έρχονται στη θέση των άλλων, ώστε να καλλιεργηθεί η ενσυναίσθηση και να καταφέρουν τελικά να αντιλαμβάνονται τις προθέσεις των άλλων χωρίς να τις ερμηνεύουν αρνητικά (Feindler & Engel, 2011; Lochman et al., 2011).
Σε συμπεριφορικό επίπεδο, ο στόχος είναι να εκπαιδευτεί το παιδί να ανταποκρίνεται στις προκλήσεις με κοινωνική δεξιότητα. Καθώς η αποφυγή, η λεκτική και σωματική επίθεση είναι οι πιο συνηθισμένες εκδηλώσεις του έντονου θυμού, το παιδί εκπαιδεύεται σε δεξιότητες όπως το να είναι καλός ακροατής, να επιλύει προβλήματα αποτελεσματικά, να αποκτήσει αυτοπεποίθηση, καθώς και να ελέγχει την παρορμητικότητά του που τον οδηγεί σε αδέξιες και μη αποδεκτές κοινωνικά συμπεριφορές. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας, ο θεραπευτής μαζί με το παιδί θέτουν συνεχώς βραχυπρόθεσμους αλλά και μακροπρόθεσμους στόχους.
Ενδεικτικά, κάποιες από τις συνηθισμένες πρακτικές που χρησιμοποιούνται στη ΓΣΘ είναι:
- το παιχνίδι ρόλων, είτε σε ομάδα είτε ατομικά σε συνεργασία με τον θεραπευτή. Το παιδί μέσω φανταστικών σεναρίων και παιχνιδιών εκπαιδεύεται σε ολοένα δυσκολότερες προκλήσεις και μαθαίνει μέσω της μίμησης προτύπου (π.χ θεραπευτή) να αναπτύσσει κοινωνικές δεξιότητες, να ρυθμίζει τα συναισθήματά του, αλλά και να διαχειρίζεται το θυμό του σε απαιτητικές καταστάσεις (Feindler & Engel, 2011).
- η έκθεση σε ηθικά διλήμματα που έχουν ως θέμα το δίκαιο και την ευαισθητοποίηση στις ανάγκες και τα δικαιώματα των άλλων, με σκοπό την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης και της επίλυσης των προβλημάτων χρησιμοποιώντας κοινωνικά αποδεκτές ηθικές αξίες (Feindler & Engel, 2011).
Επίσης, η θεραπευτική συμμαχία μεταξύ θεραπευόμενου και θεραπευτή επιδρά με τέτοιο τρόπο, ώστε τα παιδιά/έφηβοι να ανακαλύψουν τελικά ότι δεν «φταίει πάντα ο άλλος» και να αντιληφθούν τα γνωσιακά τους ελλείμματα που υποβόσκουν μια τέτοια πεποίθηση.
Τέλος, οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται από τη ΓΣΘ στα παιδιά και τους εφήβους δεν αποκλείουν τον ενεργό ρόλο των γονέων. Οι γονείς δεν είναι παθητικοί στην προσπάθεια του παιδιού να χρησιμοποιήσει συγκεκριμένες τεχνικές εκπαίδευσης. Οι ίδιοι, επίσης, εκπαιδεύονται να αγνοούν κάποιες συμπεριφορές, να συνάπτουν συμβόλαια καλής συμπεριφοράς με τα παιδιά τους, να προσέχουν και να επιβραβεύουν τη θετική συμπεριφορά, αλλά και να ενισχύουν την προσπάθεια των παιδιών να ανέχονται τη ματαίωση και να χρησιμοποιούν στην καθημερινότητά τους επιτυχημένες τεχνικές επίλυσης προβλημάτων (Sukhodolsky et al., 2016).
Ευαγγελία Ζαχαροπούλου, Ψυχολόγος Παιδιού & Εφήβου
Θυμός/Ψυχοθεραπεία: “Ο φράχτης με τα καρφιά. Γιατί να ελέγξω τον θυμό μου” , “Έφηβοι & Ψυχοθεραπεία”
Βιβλιογραφία
Deffenbacher, J. L. (1999). Cognitive-behavioral conceptualization and treatment of anger. Journal of Clinical Psychology, 55(3), 295–309.
Feindler, E. L., & Engel, E. C. (2011). Assessment and intervention for adolescents with anger and aggression difficulties in school settings. Psychology in the Schools, 48(3), 243.
Lochman, J. E., Powell, N. P., Boxmeyer, C. L., & Jimenez-Camargo, L. (2011). Cognitive-behavioral therapy for externalizing disorders in children and adolescents. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America, 20(2), 305–318.
Sukhodolsky, D. G., Kassinove, H., & Gorman, B. S. (2004). Cognitive-behavioral therapy for anger in children and adolescents: A meta-analysis. Aggression & Violent Behavior, 9(3), 247.
Sukhodolsky, D. G., Smith, S. D., McCauley, S. A., Ibrahim, K., & Piasecka, J. B. (2016). Behavioral interventions for anger, irritability, and aggression in children and adolescents. Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology, 26(1), 58–64.
Weisz, J. R., & Weiss, B. (1995). Effects of psychotherapy with children and adolescents revisited: A meta-analysis of treatment outcome studies. Psychological Bulletin, 117(3), 450.
